یادداشتهائی در باره ی دیالکتیک
بخش دوم:
تذکر مترجم
دست نوشته لنین در باره ی « طرح دیالکتیک هگل» یکی از آخرین کارهائی است که لنین در سالهای 15-1914 در باب فلسفه و دیالکتیک انجام داد. لنین بعدها در این دست نوشته تجدید نظر نموده و تغییراتی درآن داده است.
در این اثر لنین فهرست منطق هگل صغیر هگل را نقل نموده و اشاراتی دارد به «عمده ترین تزهای تئوری معرفت ماتریالیسم دیالکتیک و خصوصاً مسائل مربوط به رابطه ی دیالکتیک، منطق تئوری معرفت». (1) 1- یادداشت ناشر
متذکر شویم که منطق صغیر به اولین قسمت «دائرة المعارف علوم فلسفی» هگل اطلاق میشود که اولین چاپ آن در 1817 انتشار یافت. این اثر که مجموعه نظام هگلی را در خود دارد و هگل آنرا در ضمن درسهای خود در دانشگاه برلین مورد شرح و توضیح قرار میداد مشتعمل است بر سه بخش 1- منطق- 2 فلسفه ی طبیعت 3- فلسفه ی روح. در سالهای 1827 و 1830 مؤلف بار دیگر در اثر خود تجدید نظر نموده و مطالبی بر آن اضافه نمود. نسخه ی مورد استفاده لنین مطابق است با آخرین چاپ «دائرة المعارف علوم فلسفی». خواننده که ذیلاً مشخصات آنرا ذکر مینمائیم:
و.ت.ستیس، فلسفه ی هگل، ترجمه حمید عنایت، تهران چاپ کتابهای جیبی 1447
منابع ترجمه همانهائی هستند که در مقدمه ی مقاله ی «در باره دیالکتیک» بدانها اشاره شده است.
این اثر در سال 1915 نوشته شده و برای اولین بار در سال 1930 در جلد 12 آثار لنین به طبع رسید.
طرح دیالکتیک(منطق)هگل
سر فصل های منطق صغیر(دائرةالمعارف)
آموزه ی (1) وجود الف) کیفیت
ب) وجود متعین (2)
ج) وجود لنفسه
ب) کمیت
الف) کمیت صرف
ب) اندازه
ج) درجه
چ)اندازه
2- آموزه ی ماهیت الف) ماهیت بمثابه بنیان موجود
ا) هویت- تباین – بنیان
ب) موجود(3)
ج) شئی
ب) پدیدار
----------------------------------------------------
ترجمه فرانسوی اینجا دقیق نیست. 1- D. lenre E.doctrine
2-D.Dasein E. determinate being F.etre-la
3- F.existence F .existnce
------------------------------------------
ا)جهان بمثابه پدیدارها
ب) صورت و محتوا
ربط (رابطه)
ج) واقعیت موثر
ا) رابطه ی جوهری
ب) رابطه ی علی
ج) عم متقابل
3-آموزه صورت مفهومی(1) الف) مفهوم ذهنی
ا)مفهوم
ب) حکم
ج)قیاس
ب) عین خارجی (2)
ا)مکانیسم
ب) شیمیسم
ج) بحث غایت(3)
ج)مثال (4)
ا) حیات
ب) شناخت
ج)مثال مطلق
---------------------------------------------------
1-D.Begriff F.concept E .notion
2-D.Objek
3-D.teleolgie
4- D.Idee
-----------------------------------------
« صورت مفهومی (شناخت) دروجود (در پدیدارهای بیواسطه) به کشف ذات و ماهیت(قانون علیت، هویت، تباین و غیره) نائل میاید چنین است حرکت واقعاً عام کل معرفت انسانی (و هر علم)بطور کلی. چنین است حرکت علوم طبیعی و اقتصاد سیاسی (و تاریخ). دیالکتیک هگل در این مقیاس، عبارتست از تعمیم تاریخ تفکر. بنظر می آید تعقیب این مسئله به نحوی انضمامی و مفصل در تاریخ علوم خاص،کوششی مفید بوده باشد. در منطق، تاریخ تفکر عمدتاً و بطور کلی بایستی با قوانین تفکر تلاقی پیدا نماید.»
این نکته جلب توجه مینماید که هگل گاهی از انتزاعی به انضمامی (وجود( انتزاعی)- موجود(انضمانی) (1) - وجود لنفسه)میرود و گاهی بر عکس (مفهوم ذهنی- عین خارجی- حقیقت(مثال مطلق)).آیا این یکی از بی معنائی های فیلسوف ایده آلیست نیست.
« وجود انتزاعی صرف بمثابه ی لحظه ای (2) (آنی) در «صیرورت کل اشیاء»
----------------------------------------
1 –D.Konkret F . concret
2 –D.Moment
-------------------------------------------
3 – در اصل بزبان یونانی؛ جمله ی هراکلیت: همه چیز جریان دارد.
(آنچه که مارکس در نزد هگل آنرا عرفان معانی (ldeenmystik) مینامد)؟ یا دلائل عمیق دیگری وجود دارد؟ بعنوان مثال، وجود عدم = مفهوم صیرورت و تکامل).
بدواً تصورات انعکاس پیدا نموده و سپس چیزی حاصل میشود# (تعینات شئی و پدیدار) و کیفیت. سپس بررسی وتفکر، اندیشه را بسوی شناخت هویت تباین- بنیاد-ذات، در قبال پدیدار علیت و غیره هدایت میکند. تمامی این آنات (اقدامات، درجات و مراتب و فرایندهای) معرفت، بررسی و تحقیق شده بوسیله ی عمل و نیل به حقیقت (= مثال مطلق) از خلال این بررسی و تحقیق از عاقل به معقول (1) (ازذهن به عین) حرکت مینماید.
-----------------------------------
----------------------------------------
# کیفیت و احساس بنظر فوئر باخ یک چیز بیش نیستند. نخستین و بدوی ترین چیز احساس است، اما در این احساس بطور اجتناب ناپذیری کیفیت.
اگر مارکس «منطق» (بطور عام) را از خود به یادگار نگذاشته، ولی منطق (خاص) سرمایه را بما عرضه داشته و مناسب است که از آن تا حد ممکن در مورد مسئله ی مطروحه بهره جوئیم. در « سرمایه» در مورد یک علم، منطق، دیالکتیک و نظریه ی معرفت (به سه اصطلاح نیازی نیست، هر سه یک چیز بیش نیستند) ماتریالیسم بکار رفته که آنچه در نزد هگل با ارزش بوده گرفته و تکامل بخشیده است.
کالا- پول- سرمایه
تولید ارزش اضافه مطلق =تولید ارزش اضافی نسبی
(تاریخ سرمایه داری و تحلیل مفاهیمی که آن تاریخ را خلاصه مینماید.)
درآغاز- ساده ترین، عادی ترین و بیواسطه ترین «وجود»: یک کالای مفرد («وجود» در اقتصاد سیاسی). تحلیل آن بمثابه ی روابط اجتماعی. تحلیل مضاعف، استقرائی و استنتاجی، - منطقی و تاریخی (صور ارزش).
بررسی و تحقیق صحت بوسیله وقایع خارجی و عمل مربوط به آن در هر گامی که تحلیل بر میدارد، وجود دارد.
مقایسه شود با ذات و ماهیت در قبال پدیدار- قیمت و ارزش- عرصه و تقاضا در قبال ارزش
(= کار تبلور یافته) دستمزد و قیمت نیروری کار.
تذکر مترجم
عمده ترین بخش «دفترهای فلسفی» لنین را یاد داشتهای وی در باره منطق هگل تشکیل میدهد. در خلال سالهای 1916-1914 با شروع نخستین جنگ بین المللی امپریالیستی، لنین مطالعاتی در باره ی فلسفه ی کلاسیک انجام داده و توجهی خاص به فلسفه ی کلاسیک آلمانی معطوف نمود. از جمله لنین «علم منطق» هگل، آخرین نماینده ی فلسفه ی ایده آلیسم آلمانی را دقیقاً مطالعه نموده و اساسی ترین عبارات آنرا در دفتر خود یاد داشت و توضیحاتی بر آن عبارات اضافه نمود.
دراین نوشته ها لنین بر اهمیت ایده آلیسم فلسفی در آلمان تاکید و نقش آنرا در تدوین دیالکتیک ماتریالیستی بوسیله مارکس و انگلس خاطر نشان کرده است. بدین ترتیب همانطوریکه خود میگوید، لنین سعی دارد منطق هگل را از دیده گاه یک ماتریالیست مطالعه نموده، و ضمن ارزیابی اساسی ترین قوانین و عمده ترین مقولات دیالکتیک هگل، بتواند وجوه افتراق و اشتراک آنرا با دیالکتیک ماتریالیستی روشن نماید.
متذکر شویم که کتاب علم منطق هگل Wissenschaft der Logik شامل سه کتاب میباشد که برای اولین بار در نورمبرگ به طبع رسید: کتاب اول، آموزه وجود؛ در اوایل سال 1812، کتاب دوم، آموزه ذات، در سال 1813 و کتاب سوم، آموزه مفهوم در سال 1816. در سال 1831، هگل به تهیه چاپ جدیدی اشتغال داشت؛ وی تغییراتی اساسی در کتاب اول وارد نموده و مقدمه ای بر آن نوشت ولی اجل مهلت نداد تا کتابهای دوم و سوم نیز به همین ترتیب مورد تجدید نظر قرار گیرند.
آثار هگل
Ⅰ– رسالات فلسفی
Ⅱ– پدیدار شناسی روح
ⅢⅤ-– علم منطق
Ⅶ-Ⅵ – (1و2) دائره المعارف
Ⅷ- فلسفه ی حقوق
Ⅸ- فلسفه ی تاریخ
Ⅹ. (سه دفتر) زیبائی شناسی
ⅠⅩ-ⅩⅡ- فلسفه ی دیانت
ⅩⅤ-ⅩⅢ- تاریخ فلسفه
ⅩⅤⅠ-ⅩⅤⅡ- نوشته های گوناگون
Ⅲ-ⅩⅤ- مدخل فلسفه
ⅩⅠⅩ. (1و2) نامه هائی از وبه هگل
آثار گ. و. ف. هگل جلد سوم (برلین 1843)(468 ص.)
(چاپ کامل آثار بوسیله جمعی از دوستان مرحوم: مارهاینیکه، شولتسه، گانس، هننگ،هوتر، میشله،فوستر)
«علم منطق»
جزء اول. منطق عینی
کتاب اول. آموزه ی وجود
(Bern: Log.l.175 )
مقدمه بر طبع نخست
جلد سوم، ص 5 تذکری پر معنا در باره ی منطق:
اینکه منطق، «اندیشیدن میآموزد» یک «پیش داوری» است.(همانطور که علم وظایف الاعضاء «هظم کردن میآموزد»؟؟)
…« علم منطق که عبارتست از مابعدالطبیعه، بمعنای خاص یا فلسفه ی نظری محض(6)… »
…« فلسفه … نمیتواند … روش خود را از علمی ادئی، ریاضیات، عاریه بگیرد…» (7-6)
… « این روش چیزی جز ذات (1) محتوای در حرکت در جهت شناخت علمی نمیتواند باشد و همینطور این اندیشه ی درباره نفس محتوا، تعین خود را وضع نموده و ایجاد مینماید.»
(مسئله ی اساسی این است – حرکت معرفت علمی. )«فاهمه،(2) متعین میکند»، عقل نفی مینماید، عقل (عاقله)دیالکتیکی است زیرا که عقل، تعینات فاهمه را درعدم حل میکند(3). وحدت یکی با دیگری: عقل معطوف و مثبت (4) نفی « امرساده و بسیط»…«حرکت روح» (7)…
… «فقط وقتی این راه خود بنیاد انتخاب شد، فلسفه میتواند به علمی عینی و مبرهن تبدیل شود»(8-7).
« راه خود بنیاد» = راه (بنظر من اصل مطلب این است) شناخت واقعی، شناخت، حرکت از جهل به علم.
حرکت آگاهی« بمثابه ی تکامل حیات طبیعی و معنوی» مبتنی است بر «ماهیت ذاتیات محض(5) که محتوای منطق را قوام میبخشد» این است ویژیگی!
باژگونه ساختن : منطق و نظریه ی معرفت بایستی از «تکامل هرگونه حیات طبیعی و معنوی» حرکت نماید.
تا اینجا: مقدمه ی طبع نخست.
1-D natur 2- D. Verstamd F. entendement E. understanding 3- D .in Nichts auflost
4- positves 5 – Natur des reinen Wesenheiten F.nature des essentidlites pures
----------------------------------------------------
مقدمه بر طبع دوم
« ارائه قلمرو تفکر فلسفی، یعنی در فعالیت درونی خاص خود (خوب توجه شود)، یا (ارائه) تفکر فلسفی در تکامل ضروری خود (خوب دقت شود)…» (10) عالی است!
« صورآشنای تفکر» - نقطه ی حرکتی مهم، «استخوانهای یک اسکلت بدون حیات» (11).
نه استخوانهائی بدون حیات بلکه حیاتی باید زنده.
رابطه ی تفکر و زبان (زبان چینی بین سایر زبانها و خصلت تکامل نیافته ی آن : 11) شکل یافتن اسماء و صفات (11). در زبان آلمانی بعضی اوقات کلمات دارای «معانی متضاد» هستند (نه فقط معانی «متفاوت» بلکه متضاد) – نوعی شادی برای اندیشه»… (12). تاریخ تفکر = تاریخ زبان ؟؟
مفهوم نیرو در فیزیک – و پولاریته (« متضاد و کاملا(تاکید از هگل)متصل بهم»). گذار نیرو به پولاریته عبارتست از گذار به «مناسبات عالیتر فکر» (12).
باز هم خوب توجه شود ص . 12 « اما اگر طبیعت از این جهت که جسمانی است در مقابل امر روحانی قرار داده شود بایستی گفته شود که امر منطقی، امری است فوق طبیعی…» طبیعت و «امر روحانی»
صور منطقی، «آشناترین» امور هستند لیکن… «آنچه که آشناست به همان دلیل شناخته شده ترین (امور) نیست»(13).
«ترقی و تکامل نا متناهی» - «رهائی» « صور تفکر» از ماده، صور ذهنی، (1) خواست ها و غیره، تدوین کلی (افلاطون، ارسطو): آغاز معرفت…
ارسطو میگوید(14-13): « بعد از آنکه قوت لایموت بدست آمد… انسانها به فلسفیدن شروع نمودند.» وی همچنین از فراغت کاهنان مصری بمثابه ی شرط آغاز علوم ریاضی صحبت نموده است(14). اشتغال به «تفکرات محض» پیش شرط «راه درازی است که روح انسانی مجبور به طی آن بوده است». در چنین تفکراتی مقولات منطق خلاصه (در عبارت دیگری میگوید epitomirt)(1)
« منافعی که محرک حیات خلق ها و افراد میباشد از بین میرود»(14). منافع: « محرک حیات خلق ها»
« توده ی نا متناهی وقایع خاص وجود و فعالیت» هستند. این مقولات نیز بنوبه ی خود در عمل بکار گرفته میشوند(« در کار برد بوسیله روح محتوای زنده، در ایجاد و مبادله ی نطرات »).
ما نمیگوئیم که احساس ها، غرایز و منافع ما در خدمت ما قرار میگیرند بلکه آنها همچون نیروها و قدرت های مستقلی هستند، بوجهی که ما و آنها یکی بیش نیستیم.» (15) رابطه ی تفکر و منافع و غرایز…
همینطور نمیتوان گفت که صور تفکر(2) بدین علت که «جاری در صور ذهنی هستند، در خدمت ما قرار دارند» (16)، صور تفکر من حیث هوهو(3) کلی» هستند.
اصالت عنیات: مقولات تفکر، ابزاری در دست انسان نیستند بلکه بیانی از قانونمندی طبیعت و انسان میباشند- کمی پائین تر مقایسه شود با تضاد
1 – عصاره
2 – D .Denkformen F. forms du penser E. for mes of tnought
3 – D .als solches F . au tant que tel E .as sueh
در رد مکتب کانت
« تفکر ذهنی» و « مفهوم عینی نفس اشیاء».
« ما نمی توانیم از ماهیت اشیاء خارج شویم» (16). و این نکته در رد « فلسفه ی انتقادی» (17). فلسفه ی انتقادی رابطه ی بین سه حد (ما، اندیشه، اشیاء) را چنان ارائه میدهد که گوئی اندیشه در « وسط» قرار داده شده، بین ما و اشیاء و گوئی بجای آنکه این حد وسط ما را بهم پیوند دهد ار هم جدایمان میسازد». هگل میگوید بایستی این « ملاحظه ی ساده» را ارائه نمود که : این نفس آشنائی(1) که در ماورای تفکر ما فرض شده اند خود متعلقات تفکر(2) هستند و « این باصطلاح شیی فی نفسه چیزی جز تفکر در باره ی انتزاع تو خالی نیست» . (17)
به نظر من عمق استدلال بقرار ذیل قابل توضیح است: (1) در نزد کانت شناخت، طبیعت و انسان را از هم جدا میکند؛ (ولی) در واقع امر، شناخت، متصل کننده است؛(2) نزد کانت بجای تحول و حرکت زنده و بیش از پیش عمیق ما نسبت باشیاء « انتزاع تو خالی» شیی فی نفسه (وجود دارد).
----------------------------------------------------------------
هگل بین sache و ding فرق قائل میشود که در زبان آلمانی روزمره هر دو بمعنای شیی استعمال میشود ما آندو را به ترتیب به «نفس شیی» «و شیی» ترجمه مینمائیم. توضیح مطلب بدیهی است که از حوصله مقاله خارج میباشد.
2 – D .Gedankendinge F. Un etre de Pensee E .thought entity
-------------------------------------------------------------------------------------
شیی فی نفسه ی کانت عبارتست از یک انتزاع تو خالی در حالیکه هگل بدنبال انتزاعاتی است که با ذات و ماهیت اشیاء مطابقت داشته باشد: «مفهوم عینی اشیاء،قوام دهندۀ عمق نفس اشیاء ست»، انتزاعات – اگر بعنوان ماتریالیست صحبت کنیم – بایستی با اکتناه (تعمیق)(1) واقعی موقت ما از جهان خارج مطابق بوده باشند.
اینکه صور، صرفاً «صور خارجی میباشند»، «صوری که فقط به محتوا منسوب هستند و نه نفس محتوا، درست نیست (17)..
خوب توجه شود
همینطور درست نیست که گفته شود صور تفکر فقط «وسیله»ای هستند و «برای استفاده» (17).
هگل منطقی میطلبد که صور آن صوری پر و سرشار از محتوا بوده باشند؛ صور محتوای حقیقی و زنده، صور کاملاً متصل به محتوا.
و هگل توجه را به «تفکرات معطوف بکلیه اشیاء و روحی» وبه «محتوای جوهری» جلب مینماید…
- وظیفۀ ما این است که از طبیعت منطقی را که مایۀ حیات روج گذشته و در این روح زندگی و عمل مینماید به سطح آگاهی ارتقاء دهیم.»(18)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر